İlaç metabolizmasının bireyler arasında farklılık göstermesi, tedaviye yanıtın yetersiz olmasına ya da yan etkilerin fazla görülmesine sebep olabilmektedir. Bireylerin genetik yapısı göz önüne alınarak, en etkili ve yan etkisi en az olan ilacın doğru dozda hastaya uygulanması amacıyla kişiye özel psikiyatri kavramı ortaya çıkmıştır. Farmakolojik tedaviyi kişiye özel hale getirmek amacı ile kullanılan yöntemler; ilaç kan düzeyi ölçümü (TDM), fenotipleme ve genotipleme (Farmakogenetik) olarak sınıflandırılabilmektedir.
TDM takibi ile ilaç plazma konsantrasyonu, fenotipik analizler ile ilaç metabolizmasında rol oynayan enzimlerin aktiviteleri, genotipik analizlerle ise enzim, taşıyıcı protein, reseptör vb. proteinlerde oluşmuş polimorfizmler saptanmaya çalışılmaktadır. Bu yazıda bireye özgü psikofarmakolojik tedavi yaklaşımları gözden geçirilmiştir. Bu yazıda bireye özgü psikofarmakolojik tedavi yaklaşımları gözden geçirilmiştir.
KAYNAKÇA
Nalimov A, Akkaş Ö, Eryılmaz G. Psikiyatride kişiye özel tedavi yaklaşımları. Küsdül Sağlam E, editör. Kişiye Özel Tedavi Yaklaşımları. 1. Baskı. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2023. p.32-9.
Kişiye özel tedavi, bireyin genetik, biyolojik, psikolojik ve sosyal özelliklerini tam anlamıyla kavrayarak başlar. Hastanın sadece belirli bir hastalıkla değil, bireyin genel sağlık durumuyla ilgilenir. Geleneksel tıp anlayışının aksine, 'Hastalık yok, hasta var' perspektifi, bireyin fiziksel, psikolojik ve sosyal ihtiyaçlarını bir araya getirir. Bu yaklaşım, bireyin genetik yapısı, yaşam tarzı ve duygusal durumu gibi faktörlere odaklanarak kişiye özel bir tedavi planı oluşturmayı amaçlar.
Bu doğrultuda bu tedavi yöntemi bireyin benzersiz ihtiyaçlarına, karakteristiklerine, tıbbi geçmişine ve yaşam koşullarına uygun olarak özelleştirilen bir sağlık hizmeti veya tedavi planını ifade eder. Her birey farklı genetik, biyolojik, psikolojik ve sosyal özelliklere sahiptir, bu nedenle kişiye özel tedavi, bireyin tam olarak anlaşılması ve ona özgü bir yaklaşımın benimsenmesini içerir.
Kişiye Özel Tedavide Farmakogenetik’in Amacı
Her bireyin genetik kodu benzersizdir ve bu genetik farklılıklar, hastalıklara olan yatkınlığı, tedaviye verilen yanıtı ve potansiyel yan etkileri belirler. Genetik temelli kişiye özel tedavi, hastaların genetik profilleri temel alınarak özel bir tedavi planının oluşturulmasını içerir. Bu, genetik faktörlere dayalı olarak tedavinin kişiye özgü olarak uyarlanmasını sağlar. Böylece, hastaların daha etkili ve daha az yan etkili tedavilere erişimi mümkün olabilir.
Genetik temelli kişiye özel tedavi ile klinik farmakogenetik laboratuvarları arasındaki güçlü bağlantı, hastaların genetik profillerine dayalı olarak oluşturulan özelleştirilmiş tedavi planlarının başarıyla uygulanmasını sağlar. Bu yaklaşım, hem hastaların tedaviye daha iyi yanıt vermesini hem de tedavi sırasında ortaya çıkabilecek yan etkilerin minimize edilmesini hedefler. Farmakogenetik çalışmaları ile uygulanan kişiye özel tedavi yöntemleri, deneme-yanılma yöntemlerinin önüne geçmektedir.
Kişinin gen haritasını bilmek, tedavide ezbere ilaç kullanılmasını engeller. Genetik temelli tedavi ve farmakogenetik laboratuvarları, hastalıkların daha etkili bir şekilde yönetilmesine ve kişiye özel sağlık hizmetlerine yönelik daha fazla keşfin kapılarını aralayabilir. Bu gelişmeler, sağlık sektöründe daha önce görülmemiş bir hassasiyet ve başarıyla sonuçlanan tedavilere olanak tanıyarak, hastaların yaşam kalitesini önemli ölçüde artırabilir.
Kişiye Özel Tedavide İlaç Kan Düzeyi (TDM)
NPİSTANBUL Hastanesi, tedavisel ilaç kan düzeyi monitorizasyonu (TDM) (Therapeutic Drug Monitoring) ve genetik profilin belirlenmesi amacıyla bir Klinik Farmakogenetik laboratuvarı kurmuştur. Bu laboratuvar, sitratlı insan plazmasında birçok ilacın miktarını ölçmek için desipramine iç standart kullanarak LC-MS/MS cihazıyla FDA tarafından belirlenen doğruluk ve kesinlik sınırlarına uygun yöntemler geliştirmiştir. Geliştirilen yöntem, ilaçların normal dozda beklenmeyen yan etkilerini takip etmek ve hızlı veya yavaş metabolize edilen ilaçları anlamak için bir araç olarak kullanılabilmektedir. Ayrıca, genetik polimorfizmi sorunu olan hastalarda ilaç-kan konsantrasyon farklılıklarını tespit ederek erken tedbir alınmasına yardımcı olur ve uzun süreli genotipleme ihtiyacını azaltır.
Bu yöntem, hastanın tedavi sürecini optimize ederek hastane yatışlarını kısaltabilir ve ilaç kullanımını en aza indirebilir. Özellikle, tedaviye rağmen istenilen cevap alınamayan durumlar ve toksik etkilerin erken tespiti konusunda etkilidir. Ancak, günlük klinik pratiğe tam anlamıyla entegre edilememiştir. TDM'nin, ilaç dozunu hastanın kişisel özelliklerine göre ayarlamak için bir araç olarak kullanılması, psikofarmakoterapiyi optimize etmek için etkili bir yoldur.
TDM İlaç Plazma Seviyesi Takibi
İlaç kan plazma düzeylerine bakılarak (TDM) genetik polimorfizmin ön tanısı yapılır. İlaçların kan düzeyi tedavi aralığında olmazsa etkili tedavi gerçekleşmeyecektir. Hem de kan düzeyi takip ederek ilaç kullandırmak güvenli tedavide çok önemlidir.
Psikiyatride Kişiye Özel Tedavi
Psikiyatride kişiye özel tedavi yöntemleri, bireyin benzersiz psikolojik ve duygusal durumuna uygun olarak tasarlanmış tedavi planlarını ifade eder. Her bireyin yaşam deneyimleri, kişilik özellikleri, travmaları ve duygusal ihtiyaçları farklı olduğu için, standart tedavi yöntemleri herkes için uygun olmayabilir.
Bu yaklaşım, bir kişinin ruhsal sağlığını etkileyen faktörleri bütünlüklü bir şekilde değerlendirir ve tedaviyi kişiselleştirir. Psikiyatride kişiye özel tedavi yöntemlerine olan ihtiyacın bazı nedenleri şu şekildedir;
Bireyin Benzersizliği: Her bireyin psikolojik durumu benzersizdir. Kişiye özel tedavi, bireyin özel ihtiyaçlarına ve deneyimlerine odaklanır.
Kişilik Farklılıkları: Bireyler arasındaki kişilik farklılıkları, bir tedavi planının kişiye uyarlanmasını gerektirebilir. Örneğin, bir kişiye daha yapılandırılmış bir terapi yaklaşımı, diğerine daha esnek ve duygusal bir yaklaşım daha etkili olabilir.
Travma ve Deneyimlerin Etkisi: Bireylerin geçmişteki travmaları ve yaşadıkları deneyimler, psikolojik sağlık üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Kişiye özel tedavi, bu geçmiş deneyimlere ve travmalara özel olarak odaklanabilir.
Tedaviye Katılım ve Motivasyon: Bireyin tedavi sürecine katılımı ve motivasyonu, başarılı bir tedavi için kritik öneme sahiptir. Kişiye özel tedavi planları, bireyin motivasyonunu artırmak ve tedaviye daha etkili bir şekilde katılımını sağlamak amacıyla tasarlanabilir.
Duygusal İhtiyaçlar: Her bireyin duygusal ihtiyaçları farklıdır. Kişiye özel tedavi, bireyin duygusal ihtiyaçlarına uygun destek ve yönlendirme sağlar.
Tedavi Yanıtı ve İyileşme Hızı: Bireyler arasında tedaviye verilen yanıt ve iyileşme hızları önemli ölçüde farklılık gösterebilir. Kişiye özel tedavi, bireyin tedaviye daha iyi yanıt vermesini sağlamak için özelleştirilebilir.
Bu nedenlerle, psikiyatri alanında kişiye özel tedavi yöntemleri kullanılarak bireylerin daha etkili ve özelleştirilmiş bir şekilde desteklenmesi hedeflenir.
Kişiye Özel Tedavide Tanı ve Değerlendirme
Kişiye özel tedavide tanı ve değerlendirme süreci, bireyin genetik, biyolojik, psikolojik ve sosyal özelliklerini dikkate alarak kapsamlı bir şekilde gerçekleştirilir. Bu süreç aşağıdaki adımları içerebilir:
Genetik Profil Analizi: Bireyin genetik yapısının detaylı bir incelemesi ile genetik yatkınlıkların belirlenmesi.
Biyolojik Faktörlerin Değerlendirilmesi: Laboratuvar testleri, görüntüleme yöntemleri ve biyokimyasal parametrelerin analizi ile hastalığın biyolojik boyutunun anlaşılması.
Psikososyal Değerlendirme: Bireyin psikolojik durumu, sosyal çevresi, yaşam tarzı ve duygusal sağlığına yönelik kapsamlı bir değerlendirme.
Hastalık Öyküsü ve Semptomların İncelenmesi: Bireyin geçmiş tıbbi geçmişi, aile öyküsü ve mevcut semptomların detaylı bir şekilde analizi.
Kişiselleştirilmiş Testler ve Protokoller: Bireyin özel durumunu anlamak için belirli testlerin uygulanması ve özelleştirilmiş tedavi protokollerinin oluşturulması.
Gelişmiş Görüntüleme Teknikleri: Gelişmiş görüntüleme yöntemlerinin kullanılması, hastalıkların daha detaylı bir şekilde incelenmesini sağlar.
Risk Değerlendirmesi: Bireyin genetik ve biyolojik risk faktörlerine dayalı olarak hastalık riskinin değerlendirilmesi.
Hasta Katılımı ve Geri Bildirim: Bireyin tedavi sürecine aktif katılımı ve geri bildirimi, tanı ve değerlendirme sürecinde önemli bir unsurdur.
Eğitim ve Bilgilendirme: Bireye hastalığı, tedavi seçeneklerini ve kişiye özel tedavi planını anlamaları için gerekli eğitim ve bilgilendirmenin sağlanması.
Sürekli İzleme ve Güncelleme: Bireyin yanıtına göre tedavi planının düzenli olarak gözden geçirilmesi ve ihtiyaçlara uygun şekilde güncellenmesi.
Kişiye Özel Tedavi Yöntemleri Nelerdir?
Kişiye özel tedavi yöntemleri; bireyin genetik, biyolojik, psikolojik ve sosyal özelliklerine dayalı olarak özelleştirilen tedavi planına bağlı olarak çeşitlilik gösterebilir. Bazı yaygın kişiye özel tedavi yöntemleri şunları içerebilir:
Genetik Analizler ve Hedefe Yönelik Tedaviler: Bireyin genetik profili değerlendirilerek, genetik yatkınlıklar, genetik varyasyonlar, ilaç metabolizması farklılıkları ve ilaç yan etki profilleri dikkate alınır. Bu analizlere dayanarak, bireye özel ilaçlar veya gen tedavileri gibi hedefe yönelik tedaviler planlanabilir.
Bireysel İlaç Tedavisi: Bireyin genetik profiline dayalı olarak belirlenen ilaçlar, tedavinin kişiselleştirilmesinde önemli bir rol oynar. İlaç dozajları ve türleri, bireyin yanıtına göre ayarlanabilir. Çoklu ilaç kullanımı gerekliliğinde kişiye özel bir program uygulanabilir.
Kişiselleştirilmiş Diyet ve Beslenme Programları: Bireyin genetik yapısı ve sağlık durumu dikkate alınarak özelleştirilmiş diyet ve beslenme programları oluşturulabilir. Bu, bireyin metabolizma tipine, besin intoleranslarına ve genel sağlık hedeflerine yönelik olabilir. Ayrıca kişilerin genetik yapıları ile kullandıkları ilaçlar açısından değiştirilmesi gereken beslenme alışkanlıkları gözden geçirilebilir.
Bireysel Psikoterapi ve Danışmanlık: Bireyin psikolojik durumu, kişisel deneyimleri ve duygusal ihtiyaçları göz önüne alınarak özelleştirilmiş psikoterapi ve danışmanlık hizmetleri sağlanabilir.
Egzersiz ve Fiziksel Aktivite Programları: Bireyin fiziksel sağlığı, genetik faktörler ve yaşam tarzına göre uyarlanmış egzersiz ve fiziksel aktivite programları oluşturulabilir.
Sağlık Koçluğu ve Takibi: Bireyin sağlık hedeflerine ulaşmasına yardımcı olmak amacıyla kişiye özel sağlık koçluğu ve düzenli takip süreçleri uygulanabilir.
Yaşam Tarzı Değişiklikleri: Bireyin genetik, biyolojik ve psikososyal özelliklerine dayalı olarak özelleştirilmiş yaşam tarzı değişiklikleri önerilebilir. Bu, sigara bırakma, spor yapma, kilo kontrolü, uyku düzeni gibi faktörlere odaklanabilir.
Kişiye özel tedavi yöntemleri, bireyin tam olarak anlaşılması ve benzersiz ihtiyaçlarına uygun olarak tasarlanan bir yaklaşımı içerir. Bu yöntemler, hastalıkların daha etkili bir şekilde yönetilmesine ve bireyin genel sağlığının iyileştirilmesine yardımcı olabilir.